Na pierwszy rzut oka może się to wydawać dziwne, że w kwestii społeczeństwa obywatelskiego uwagę się skupia na biurokracji. W rzeczywistości taki "stosunek" ma logiczne podstawy, ponieważ biurokracja jest tą warstwą między społeczeństwem obywatelskim a grupami społecznymi w państwie na którą za każdym razem trafiają obywatele w swoim wystąpieniu do państwa.
"Biurokracja" dosłownie oznacza dominację rządu (od fr. bureau urząd i gr. kratos" — władza). W historii myśli społecznej nie raz można zauważyc uproszczone podejście do problemu biurokracji, za czysto negatywną jej ocenę. Takie spojrzenie, na przykład, można prześledzić w marksizmie i obejmuje to trzy główne punkty: 1. Biurokracja jest traktowana jako zjawisko, właściwe tylko dla społeczeństwa, opartego na społecznej niesprawiedliwości i wyzysku. 2. W związku z tym biurokracja podlega likwidacji po przejściu do nowego ustroju społecznego. 3. Funkcje realizowane przez biurokracje, przy tym może wziąć na siebie ogół obywateli danego społeczeństwa.
Zupełnie inne spojrzenie na naturę i przeznaczenie biurokracji spotykamy u M. Webera, który traktował biurokrację jako naturalną i konieczną formę wszelkiej organizacji społecznej (oczywiście, przewidywanej w skali dużych, a nie małych grup społecznych). Max Weber twierdził, że organizacje stają się bardziej racjonalne, to znaczy podporządkowują swoją działalność instrumentalnej efektywności, czyli dążeniu do uzyskania jak największych efektów w możliwie najmniej kosztowny sposób. W społeczeństwie nowoczesnym, gdzie instrumentalna racjonalność staje się zdaniem Webera dominującym motywem całego życia społecznego, organizacje społeczne przybierają postać, którą określił jako biurokrację. Racjonalizacja działania społecznego, według Webera, istnieje jako proces historyczny: zracjonalizować sposób prowadzenia gospodarstwa, zracjonalizować sposób myślenia ludzi, a dlatego trzeba zracjonalizować zarządzanie we wszystkich obszarach. Stąd — pozytywna wartość biurokracji i jej rosnąca rola jako "sztab administracyjny", składającego się z przygotowanych do tego urzędników, działających zgodnie ze scisle formalnymi i racjonalne zasady. Muszą być odpowiedzialni, również muszą mieć wykształcenie specjalne i prawne; rozważać swoje działanie jako jedyną lub główną zawód; pracować w oderwaniu od własności środków administrowania i bez przypisywania służbowych miejsc; podlegać ścisłej służbowej dyscyplinie i kontroli.
Weber uznawał biurokrację jako najbardziej zracjonalizowaną formę władzy i jako doskonałą maszynę, ale uważał, że możliwe jest doskonalenie zarządzania administracyjnego. Jako głównego gwaranta takiego doskonalenia traktuje tych, którzy stoją na czele państwa: monarchia dziedziczna, prezydentów, przywódców, wybieranych przez parlament. To właśnie od nich zależy, żeby w społeczeństwie przestały istnieć biurokratyczne dominację. Tymczasem jest jeszcze jedna siła, która przy pewnym poziomie dojrzałości społecznej i aktywności jest w stanie w większym lub mniejszym stopniu powstrzymać biurokratyzację państwową, a mianowicie społeczeństwo obywatelskie, przedstawiające dobrowolne stowarzyszenia.
Według Webera społeczeństwo obywatelskie nie jest w interesie zakończenia biurokracji, a tym bardziej łamać struktury składające się z ekspertów, urzędników administracyjnych : zbyt wysoka okazuje się być cena takiego "błędu" dla społeczeństwa. Ale w interesie społeczeństwa obywatelskiego jest wykonywać stały i skuteczny nadzór nad biurokracją, starając się zminimalizować swoje oderwanie od państwa.
Jednak jeżeli bedziemy mówić o starożytnosći, to tam filozofowie uważali politycznym wszystkie podstawowe sfery życia społeczeństwa - rodzinę, wykształcenie, religię, twórczość artystyczna, itp. Być członkiem (politike) oznaczało być obywatelem - członkiem państwa, a tym samym być zobowiązanym do postępowania zgodnie z prawem i bez szkody dla innych obywateli.
Polis, na przykład, według Arystotelesa, jest wspólnotą osób, podział których chodzi przede wszystkim na prawo własności.
Między obywatelami występują relacje wymiany, a także i inne relacje. Takie relacje reguluje prawo. Nie jest przypadkiem, że w najlepszej formie zarządu - systemach politycznych, panuje prawo. Arystoteles, biorąc pod uwagę rządy prawa, a nie ludzi, jeden z pierwszych wysunął ideę podziału władz, aby zapobiec tyranii tych, w czyich rękach jest władza.
Prawdziwe obywatelstwo, a co za tym idzie, i składa się z obywateli wspólnoty, istnieje tylko tam, gdzie najwyższa władza działa w interesie wspólnego dobra. Zgodnie z Arystotelesem, mowa o społeczeństwie obywatelskim jest możliwa tylko wraz z pojawieniem się obywatela jako samodzielnego, świadomego siebie takim, indywidualnego członka społeczeństwa, obdarzony kompleksu praw i wolności, a jednocześnie niosącego przed społeczeństwem odpowiedzialność za swoje czyny.
W ten sposób, w centrum politycznego zycia znajdują się państwo, władza i stosunki władzy. Przy tym społeczeństwo obywatelskie i państwo współpracują między sobą. Mają miejsce i i relacji, odnoszące się do zakresu i państwa, i społeczeństwa obywatelskiego. Instytucje te są ogniwa łączące między państwem i społeczeństwem obywatelskim. Właśnie od struktur i instytucji, które znajdują się na granicy dwóch formacji, w decydującej mierze zależy stabilne funkcjonowanie jako społeczeństwa obywatelskiego, jak i państwa, ich żywotność i dynamika rozwoju.
Państwo jako forma prawna organizacji i funkcjonowania władzy publicznej jest przez społeczeństwa obywatelskiego. Takie podejście wymaga pojęciowego rozgraniczenia sfer społeczeństwa obywatelskiego i państwa.
Cechą biurokratycznej systemu polega na tym, że państwo nakłada na siebie pewne funkcje, które przed pojawieniem się racjonalnej biurokracji (Weber) albo nie istniały, albo były funkcją społecznych lub prywatnych relacji. W przypadku, gdy państwowe struktury administracyjne wiążą się realizacją różnego rodzaju interesów i potrzeb osób, a prywatne relacje zaczynają wymieniać państwowej biurokracji, ten proces w sektorze publicznym i prawnym sensie stanowi jedną z form rozwoju systemu administracyjnego, biurokratyzcja życia społecznego.
Znaczne rozszerzenie i wzmocnienie biurokratycznego systemu nie zawsze przyczynia się do wzmocnienia podstawy wolnego społeczeństwa i państwa, inaczej mówiąc, społeczeństwa obywatelskiego, opartego na indywidualnych zasadach. Taki rozwój sektora administracyjnego nie przyczynia się do utrzymania wolności obywatelskiej, tak jak biurokratyczne instytucje, każde w swojej dziedzinie działalności, zajmują pozycję monopolu lub starają się ją zająć.
Znaczące wzmocnienie sektora administracyjnego często również nie przyczynia się do rozwoju wolności politycznej, dlatego ze wolność polityczna opiera się na różnych formach podziału władz. Wzmocnienie pozycji biurokracji kosztem polityki prowadzi do centralizacji i koncentracji władzy, która tworzy taką sytuację, kiedy wszystkie formy podziału władz prawie całkowicie znikają lub nadal istnieja jako instytucje formalne, które nie mają rzeczywistej treści.
Sprzeczności występujące pomiędzy społeczeństwem obywatelskim i biurokracji można prześledzić w następujących aspektach.
Społeczeństwo obywatelskie stara się zapewnić polityczną, ideologiczną, kulturalną i moralną kontrolę nad państwowymi instytucjami władzy, a także samorealizację jednostki. Państwo w osobie, przede wszystkim,biurokracji stara się kontrolować ten proces.
Jeżeli państwu można podporządkować elementy społeczeństwa obywatelskiego, państwowa biurokracja staje się samowystarczalnym czynnikiem w życiu społeczeństwa, jej niepodporządkowanie żadnej instytucji jest w stanie doprowadzić ten kraj do izolacji. Dlatego kształtowanie społeczeństwa obywatelskiego jako przeciwwagi biurokratycznej władzy jest koniecznym warunkiem rozwoju nie tylko tego społeczeństwa ale i samego państwa.
Społeczeństwo obywatelskie składa się spoza systemu politycznego, ale obejmuje i ją, tak jak ona - składowa część społeczeństwa i jest tworzona przez samych obywateli w życie historycznie zaistniałych tradycji i kultury.
Społeczeństwo obywatelskie jest tą bazą, z której rodzi się demokratyczny system polityczny. Bez społeczeństwa obywatelskiego, bez jego instytucji i struktur bardziej lub mniej rozwiniętych, państwo ma tendencję spadkowa do bazowych metod rozwiązywania zagadnień politycznych i, w końcu, do dyktatury władzy publicznej i, odpowiednio, do zmniejszenie lub łamania praw własnego narodu.
Podsumowując, władza publiczna w politycznym aspekcie wraz z biurokratycznych pomiarem społeczeństwa musi mieć za główny cel łączność z grupami społecznymi, instytucjami, prywatnymi stosunkami działalności człowieka z tą władzą.
W społeczeństwach demokracji liberalnej podstawowe obciążenie kontroli nad biurokracją spada na władzę wykonawczą, na czele z premierami i prezydentami.
Stosunek czynników wpływających na skuteczność kontroli nad biurokracją jest różny w różnych krajach. W Anglii tylko ministrowie są politykami (premierami), a pozostali pracownicy urządzenia - profesjonalne urzędnicy. Jednak w USA wszystkie wyższe kierownictwo polityczne. W Wielkiej Brytanii cała odpowiedzialność za podjęte decyzje spoczywa na ministrach, a nie urzędnikach, w Niemczech, wręcz przeciwnie, norma odpowiedzialności każdego urzędnika jest bardzo wysoka.
Zastosowanie z ministerialnych doradców jako formy kontroli nad biurokracją otrzymało dużą popularnośc w USA i Francji. Inne formy kontroli nad biurokracją mniej skuteczne.
W ten sposób państwo ma interakcji ze społeczeństwem obywatelskim. Instytucje społeczeństwa obywatelskiego - partie i stowarzyszenia polityczne, grupy interesów i podmiotów procesu wyborczego mogą mieć wpływ na kształtowanie się organów państwowych i na produkcję polityki tych struktur. Ale ich działalność jest w stanie być realizowane pod warunkiem, że instytucje społeczeństwa obywatelskiego mają pewne możliwości w stosunku do instytucji państwowych. Te możliwości i stanowią treść pojęcia "władza polityczna", ale już na poziomie społeczeństwa obywatelskiego.
W trakcie relacji społeczeństwa obywatelskiego i biurokracji ważne jest, aby wziąć pod uwagę zasade państwa prawa - podporządkowanie prawa, które ograniczalo jej możliwości i chroniło niezależność tych organizacji od możliwości administracji wziąć je pod swoją kontrolę. Czyli samo istnienie społeczeństwa obywatelskiego jest możliwe tylko przy funkcjonowaniu państwa prawnego, ograniczającego swoje działania wszystkich problemów społecznych, na całkowite podporządkowanie społeczeństwu, państwu i biurokracji.